Татар теле дәресләрендә функциональ грамоталылык үстерү

(Башлангыч сыйныфлар)

Руфинә ЖУКОВСКАЯ,

Түбән Камадагы

 16 нчы урта мәктәпнең

югары квалификация категорияле

 башлангыч сыйныфлар укытучысы

Хәзерге заманда функциональ грамоталылык  укучыларның тел белемен практикада файдалана белү сәләте булып тора. Башлангыч сыйныфларда татар теле дәресләрендә бу сәләтне үстерү аеруча әһәмиятле, чөнки бу чорда балаларның сөйләм теленең үсүе формалаша. Функциональ грамоталылык укучыларга текстны аңлау, анализлау, фикерләрен ачык һәм төгәл белдерү, шулай ук мәгълүматны төрле ситуацияләрдә куллана белү өчен кирәк.

Төп алымнар

Татар теле дәресләрендә башлангыч сыйныф укучыларында функциональ грамоталылыкны үстерүнең төп алымнарын барлыйк.

1. Уйлап эшләү һәм уйнау технологияләре.

Балалар өчен уен – иң нәтиҗәле өйрәнү ысулы. Дәрестә түбәндәге уен формаларын куллану файдалы:

– сүз уеннары («Сүз чылбыры», «Кем күбрәк белә?», «Җөмлә төзәтү»);

– рольле уеннар (кибеттә сөйләшү, телефон аша диалог);

– схемалар һәм таблицалар белән эш (мәсәлән, вакыйгалар чылбырын төзәтү).

2. Текст белән эшләү.

Функциональ грамоталылыкны үстерүдә текстлар белән системалы эшләү мөһим:

– кыска текстларны укыту (хикәяләр, мәкальләр, табышмаклар);

– текстны аңлауны тикшерү (эчтәлекне җентекләп бәяләү);

– текст белән эшләү (сурәтләр буенча хикәя төзү, диалоглар язу).

3. Сөйләм сәләтен үстерү.

Балаларның сөйләме төрле ситуацияләрдә ачык һәм аңлаешлы булырга тиеш:

– иҗат эшләре (шигырьләр язу, кыска хикәяләр төзү);

– ачык микрофон (укучыларның үз фикерләрен әйтүе);

– диалогларны сәхнәләштерү («Гаиләдә сөйләшү»).

4. Мәгълүматлы технологияләрне интеграцияләү.

Балаларның кызыксынуын арттыра торган заманча гамәлләр:

– интерактив технологияләр (онлайн тестлар, викториналар);

– презентация һәм видеоматериаллар;

– татар телендәге мобиль кушымталар.

5. Проект эшләү.

Тематик проектлар укучыларга белемнәрен практикада куллану мөмкинлеге бирә. Мәсәлән:

– «Минем гаиләм» (шәҗәрә төзү, гаилә әгъзалары турында сөйләү);

– «Татарстанның матур урыннары» (рәсемнәр җыю һәм алар турында хикәяләр язу);

– «Киңәшләр китабы» (сәламәтлек саклау турында кыска киңәшләр).

Татар теле дәресләрендә башлангыч сыйныф укучыларында функциональ грамоталылык үстерү алымнары заман таләпләренә туры килергә тиеш. Укучыларны текст белән эшләргә, мәгълүматны табарга, анализларга, бәяләргә һәм кулланырга өйрәтү – төп бурычларның берсе.

Беренчедән, дәресләрдә төрле жанрдагы текстлар: хикәяләр, әкиятләр, мәкальләр, табышмаклар, мәкаләләр, рекламалар һ.б. кулланырга кирәк. Текстларның эчтәлеге укучыларның яшь үзенчәлекләренә һәм кызыксынуларына туры килсен. Шулай ук текстларны сайлаганда, аларның төрлелеге һәм күпкырлылыгына игътибар итәргә кирәк.

Икенчедән, укучыларны текст белән эшләргә өйрәтү өчен, төрле алымнар кулланырга мөмкин. Мәсәлән, «Сорау-җавап» алымы укучыларга текстны яхшырак аңларга һәм төп мәгълүматны аерып чыгарырга ярдәм итә. «Кластер» алымы тексттагы мәгълүматны системалаштырырга һәм бәйләнешләрне ачыкларга булыша. «Инсерт» алымы, укучыларга текстны укыганда, үз фикерләрен белдерергә һәм яңа мәгълүматны элеккесе белән бәйләргә мөмкинлек бирә.

Өченчедән, функциональ грамоталылыкны үстерү өчен, дәресләрдә уен элементларын куллану мөһим. Уеннар укучыларның активлыгын арттыра, кызыксыну уята һәм уку процессын күңелле итә. Мәсәлән, «Кем тизрәк?» уены тексттан кирәкле мәгълүматны тиз табып алырга өйрәтә. «Дөресме, юкмы?» уены текстның эчтәлеген аңлауны тикшерә.

Дүртенчедән, укучыларны мөстәкыйль эшчәнлеккә өйрәтү өчен, проект эшчәнлеген кулланырга мөмкин. Проект эшчәнлеге укучыларга үзләре сайлаган темага мәгълүмат җыярга, анализларга, системалаштырырга һәм нәтиҗәләр ясарга мөмкинлек бирә. Бу алым укучыларда җаваплылык, мөстәкыйльлек һәм иҗади фикерләү сыйфатларын үстерә.

Укытучының роле

Функциональ грамоталылыкны үстерү процессында укытучының роле зур. Ул дәресләрне кызыклы һәм файдалы итеп оештырырга, укучыларны актив катнашырга кызыксындырырга тиеш. Һәр балага индивидуаль якын килеп, аның үзенчәлекләрен һәм кызыксынуларын исәпкә алу кирәк. Моннан тыш, укытучының үзенең дә функциональ грамоталы булуы, даими рәвештә белемен күтәрүе һәм яңа педагогик алымнарны үзләштерүе мөһим.

Дәресләрдә төрле дидактик материаллар куллану да отышлы. Бу рәсемнәр, карточкалар, таблицалар, схемалар, интерактив уеннар һәм башкалар булырга мөмкин. Дидактик материаллар дәресне кызыграк итә, укучыларның материалны яхшырак үзләштерүенә ярдәм итә. Материалларның татар телендә милли мәдәниятне чагылдыруы әһәмиятле.

Функциональ грамоталылыкны үстерүдә ата-аналар белән бергә эшләү дә мөһим роль уйный. Ата-аналар балаларының укулары белән кызыксынырга, аларга өйдә дә ярдәм итәргә тиеш. Өйдә татар телендә китаплар уку, мультфильмнар карау, гаилә белән татарча аралашу баланың тел байлыгын арттыра. Ата-аналар белән берлектә төрле проектлар эшләү дә яхшы нәтиҗәләр бирә.

Шулай итеп, башлангыч сыйныф укучыларында татар теле дәресләрендә функциональ грамоталылыкны үстерү өчен комплекслы эш алып бару кирәк. Укытучының һөнәри осталыгы, төрле дидактик материаллар куллану, ата-аналар белән хезмәттәшлек итү һәм укучыларның активлыгы – уңышлы нәтиҗәләргә ирешүнең төп шартлары. Бу алымнарны куллану балаларга татар телен яратырга һәм аны тормышларында уңышлы кулланырга ярдәм итәчәк.

Дәвамлы процесс

Мәктәптә функциональ грамоталылыкны үстерү процессын бәяләү дә мөһим өлеш булып тора. Укучыларның уңышларын бәяләү өчен, төрле формаларны кулланырга кирәк: тестлар, контроль эшләр, проектларны яклау, иҗади эшләр һәм башкалар. Бәяләү процессы объектив һәм гадел булырга тиеш. Укучылар үзләренең көчле һәм көчсез якларын аңласын өчен, аларга даими рәвештә кире элемтә биреп торырга кирәк. Бәяләү нәтиҗәләре укыту процессын камилләштерү өчен кулланылырга тиеш.

Функциональ грамоталылыкны үстерүдә мәктәпнең матди-техник базасы да мөһим роль уйный. Дәресләрне заманча җиһазландырылган кабинетларда үткәрү, интерактив такталар, компьютерлар, проекторлар һәм башка техник чаралар куллану уку процессын кызыграк һәм нәтиҗәлерәк итә. Мәктәп китапханәсендә татар телендәге китаплар, журналлар һәм башка басмалар булуы укучыларның тел байлыгын арттыра.

Укытучыларның методик берләшмәләре функциональ грамоталылыкны үстерү буенча тәҗрибә уртаклашу, яңа алымнар һәм технологияләрне өйрәнү өчен уңайлы мәйданчык булып тора. Методик берләшмәләрдә ачык дәресләр, мастер-класслар, семинарлар үткәрү укытучыларның һөнәри осталыгын арттыра.

Шулай ук төбәкнең мәдәни мохитеннән файдалану да уңай йогынты ясый. Театрларга, музейларга, китапханәләргә экскурсияләр оештыру, татар язучылары һәм шагыйрьләре белән очрашулар үткәрү укучыларның милли мәдәнияткә кызыксынуын арттыра, татар теленә мәхәббәт тәрбияли.

Функциональ грамоталылык  ул –  гомер буе дәвам итә торган процесс. Шуңа күрә башлангыч мәктәптә алынган белем һәм күнекмәләр укучыларга алга таба урта һәм югары уку йортларында уңышлы уку өчен нигез булып хезмәт итәчәк.

Башлангыч сыйныф укучыларында функциональ грамоталылыкны үстерү – комплекслы эш. Аның уңышлы булуы өчен уен формалары, текст белән эшләү, сөйләм сәләтен камилләштерү, цифрлы технологияләр һәм проектлы эшләүне берләштерү кирәк. Татар теле укытучылары, бу алымнарны актив кулланып, балаларның тел сәләтен һәм аң үсешен тәэмин итә алалар. Продуктив дәресләр һәм кызыклы өйрәнү юллары балаларга татар теленә мәхәббәтне арттырырга һәм аны уңышлы куллануга ярдәм итәр.